Update 15 dec.
Vandaag
verscheen in Trouw een door Koert van der Velde geschreven artikel onder de titel '
Eigenlijk is mindfulness hartstikke religieus'. M'n kommentaar is hetzelfde als dat op z'n boek.
Afgelopen zondag zijn ruim vijftig vipassana-beoefenaren (begeleiders, lokale mediteerders, (assistent)leraren) bij elkaar geweest. Thema: 'de zaak Mettavihari': wat is er het afgelopen jaar (en daarvoor) zo al gebeurt en een begin maken met de vraag: hoe nu verder? Goed, later meer.
=========================================================================
Update 21 dec.
Onbedoeld blijkt ik een ruzietje tussen Edel Maex en Koert van der Velde te hebben veroorzaakt.
Edel was namelijk not amused toen ik in onderstaande recensie schreef dat 'Geen Gezweef' heel sterk op interview met hem leunde; iemand probeert mij voor zijn karretje te spannen, schreef hij mij. Zie
deze bijdrage van Koert n.a.v. een ingezonden brief en artikel van Edel:
"
Koert van der Velde zegt: 20 december 2015 om 22:08
Beste Edel,
Wat waren we het toch eens met elkaar, anderhalf jaar geleden toen ik je interviewde: dat mindfulness op zijn best religieus is, maar dat je maar beter niet kunt geloven in religieuze beelden, en evenmin in autoriteiten. Voor mij is religie het je aangesproken voelen door iets wat achter de grens van je begrip ligt, vertelde ik, een definitie die ook jou zeer aansprak, zei je.
In de anderhalf jaar erna heb ik Geen Gezweef geschreven – de passages waarin jij voorkwam – en dat zijn er nogal wat – had je met enkele kleine wijzigingsvoorstellen goedgekeurd. Ik hoopte op een mooie recensie van jouw hand en zorgde er dan ook voor dat de uitgever jou als eerste een exemplaar van het verse boek toestuurde.
Ik schreef een stukje in Trouw over een aspect van het boek, namelijk dat mindfulness vaak veel religieuzer is dan veel trainers willen toegeven.
Toen er een ‘reaguurderige’ reactie op de Trouw-site verscheen onder de naam Edel Maex, heb ik je gelijk gemaild: of iemand je naam misbruikt heeft?
Je bleek het zelf geschreven te hebben. Je las het als ‘een complottheorie’. Uit het stuk distilleerde je dat ik met een ‘duistere bril’ naar religie kijk. ,,Religie komt uit zijn tekst naar voren als grimmig, leerstellig, moralistisch, autoritair en hypocriet,’’ stel je.
Nou breekt m’n klomp dacht ik. Niks in het artikel waaruit dat blijkt, volgens mij. En in het boek houd ik juist een warm pleidooi voor een religieuze vorm van mindfulness – precies Edel, die vorm die we alle twee zo sympathiek vinden.
Ik heb je gebeld. Je beperkte je tot het je beroepen op je recht te schrijven wat je maar wilt naar aanleiding van een krantenstuk. En mijn boek? Je bent een druk mens en hebt geen tijd het te lezen, zei je.
Edel, je velt wel een hard oordeel. Daarom roep ik je nogmaals op: lees dan ook dat boek!
Met hartelijke groet,
Koert "
=========================================================================
Voor degenen die niet meer gewend zijn, lange teksten te lezen, begin ik met mijn
Conclusie , waarmee ik deze blog (afgezien van de bijlagen) ook afsluit
:
'
Geen Gezweef ' is boeiend en informatief maar vertoont ook een gepreoccupeerdheid van de auteur met de vermeende verborgen religiositeit van mindfulness-trainers. En meer gericht is op zen à la Maex dan op vipassana à la Mahasi.
Mijn vermoeden is dat de hype-kant van mindfulness haar langste tijd heeft gehad en dat mindfulness één van de methoden blijft die een GGZ-hulpverlener soms, met een specifiek indicatie-gebied zal blijven hanteren, naast andere methoden, als maatwerk.
Mindfulness als een soort religie voor agelovigen: dat zie ik niet gebeuren. Van der Velde wil een discussie over deze pamfletkant van z'n boek: ik heb hierbij een kleine bijdrage daaraan geleverd en hoop op voortzetting van deze discussie. En er meer onbevangen onderzoek komt.
De toekomst van de inzichtsmeditatie in Nederland, voorheen bekend als vipassana, blijft ongewis. De kans dat die verder marginaliseert neemt toe naarmate de smaakmakers van deze beweging langer nalaten met een
echt antwoord op de Mettavihari-crisis te komen.
De hamvraag is of van loutering - bij de Mettavihari-leerlingen - sprake is? En dat er duidelijkheid komt over de moreel en spiritueel ongeldige '
transmissie ' van het leraarschap door Mettavihari in 2006. Mogelijk biedt een bijeenkomst volgende week duidelijkheid en kans op verandering.
=======================================================================
Een 'belangenverklaring': Het boek 'Geen Gezweef' heb ik als recensie-exemplaar gekregen.
Ik heb nooit een cursus mindfulness gevolgd. En heb ook nooit (wereldse) mindfulness gegeven; ik heb pensioen met AOW en daarvoor het beperkte ZZP-inkomen niet nodig. Noch ben ik ooit GGZ-professional geweest, die mindfulness als psycho-therapeutische interventie hanteert.
Toch bemoei ik me met de mindfulness,
omdat de mindfulness zich met mij bemoeit.
Ik beoefenen namelijk vipassana-meditatie als onderdeel van het
Achtvoudige Pad , dat ik als boeddhist probeer te gaan.
En 'mindfulness' is een gestripte versie, een op wereldse doelen gerichte methode,
genomen van (onder andere) de vipassana, een Theravada-meditatievorm. Dat bedenk ik niet, dat zegt Kabat-Zinn, de ontwikkelaar van de mindfulness (dwz de MBSR).
Ik ben wat losser komen te staan van de vipassana, maar vind nog steeds wel dat de mindfulness-beweging
schatplichtig is aan de vipassana en ik het dom vind dat ze zich dat niet beseffen of proberen te bagatelliseren. Of ik echt milder ben geworden, weet ik niet, wel heb ik de gunstige effecten om me heen van een achtweekse cursus gezien.
Verder realiseer ik me dat m'n
aandachtigheid in het dagelijks leven in feite ook mindfulness is, al is die dan niet systematisch in een cursus getraind. Hier kom ik straks nog op terug.
Een paar inhoudelijke opmerkingen bij de verhouding mindfulness-vipassana: bij mindfulness-leraren lees ik wel eens dat 'mindfulness' een soort vertaling is van de Pali-term
sati, dat de methode het beoefenen daarvan is. Ten onrechte; nog afgezien van de andere aspecten van het
Achtvoudige Pad, bij vipassana gaat het om de combinatie van sati en
Sampajañña ('
clear comprehension, clear knowing, fully alert, attention, consideration, ... '). En bovendien is ook (toegangs)
concentratie nodig, samatha dus. Het is een samengaan van deze mentale activiteiten. Daarom spreek ik in de titel van deze blog over vipassana
+ 7 = het 8-voudige pad.
Een ander aspect (dat me eerlijk gezegd niet zo verbaast) is het ontbreken van de
ethische dimensie in de teksten. En dan heb ik het niet over de ethiek van de trainer maar die van de trainee, dus over de vraag of een deel van de beoefening in de acht wekelijkse sessies (en huiswerk) ook niet ethische contemplaties etc zouden moeten zijn?
Wat niet ontbreekt maar wel vaak kwaliteit (bv '
dubbelblind ') en vooral onafhankelijkheid ontbeert, is onderzoek naar de effecten van mindfulness; een voorbeeld daarvan in Bijlage 1.
Hierboven heb ik al een paar aspecten genoemd van het 'smalle' karakter van de mindfulness t.a.v. de vipassana in de aspecten van het Achtvoudige Pad. (Er zijn ook sterke punten, met name de systematiek)
Een ander punt wil geen aspect noemen maar een overstijgende zaak: het is al de vraag (bij sommigen) of
vipassana een religie is (meer precies: of het beoefenen van vipassana het onderdeel is van het beoefenen van een religie - boeddhisme - door een individu, al dan niet in groepsverband). Dan is ook de vraag denkbaar:
is misschien de mindfulness-beweging in het Westen langzamerhand een beetje een religie geworden? Een soort zingevingssysteem?
=======================================================================
Deze beschouwing kan het vooroordeel over mindfulness van een Theravada-vipassana beoefenaar, tevens scepticus, genoemd worden. Deze toets ik nu aan recente literatuur.
Allereerst een nieuw en zowaar Nederlands boek over mindfulness. Ik had er zin in, het leest lekker; m'n recensie is lang geworden, maar zeker niet leesvervangend.
Geen gezweef!
Mindfulness zonder dat het mindfoolness wordt
Door
Koert van der Velde, godsdienstwetenschapper en journalist
Uitgever Damon, november 2015 Te koop bij bv
Bol.com
Samenvatting door de auteur/uitgever:
"
Mindfulness is populair. Op universiteiten, in ziekenhuizen en zelfs in het leger wordt het beoefend. Deze neutrale techniek werkt, is wetenschappelijk bewezen en is helemaal niet religieus, kortom: 'Geen gezweef!'
In 'Geen gezweef! ' ... gaat de auteur op onderzoek uit naar de werking, de oorsprong en de toekomst van mindfulness. Wat gebeurt er precies wanneer je aan mindfulness doet? Wat kun je ervan verwachten en wat niet? Wat is het belang van de religieuze oorsprong van mindfulness?
Het zou zo mooi kunnen zijn: mindfulness als voorbeeld van een nieuwe technologie die het beste van een traditionele religie op een wetenschappelijke manier opnieuw beschikbaar stelt, aangepast aan de moderne geseculariseerde maatschappij. Maar, stelt de auteur, het gebruik van deze van oorsprong religieuze techniek vraagt om beleid en niet om naïviteit. Anders verwordt mindfulness tot 'mindfoolness'. "
Het kostte me aanvankelijk wat moeite dit boek serieus te lezen, omdat de auteur met grote regelmaat leuk doet, met woordspelingen en zo. Maar toen dat eenmaal overwonnen was, verscheen er een interessant boek, op lichte toon, met veel kennis van zaken - door eigen beoefening, studie en gesprekken - geschreven.
Af en toe wint de journalist het van de wetenschapper van der Velde, als een interview met één persoon als maatgevend wordt gebracht bijvoorbeeld. Af en toe wint juist weer de in godsdienst geïnteresseerde als hij het religioserende van mindfulness mooier ziet dan er objectief in zit. '
Flirten met God ' was de titel van zijn vorige boek, tevens proefschrift; hij gaat er iets te makkelijk van uit dat dit ook bij mindfulness een bruikbaar concept is.
Ook de titel '
Geen gezweef ' vond ik aanvankelijk overdreven, tot ik merkte dat nogal wat websites van particuliere mindfulness-aanbieders dat niet-zwevende karakter benadrukken.
Het boek telt acht hoofdstukken met ieder vier à zes paragrafen; elke paragraaf heeft een kleine cliffhanger met een vraag of thema dat in het volgende wordt uitgewerkt; en elk hoofdstuk heeft een grote cliffhanger. Het lijkt zo een systematisch boek, is het ten dele ook maar het is tegelijk een
pamflet met een boodschap, namelijk: voor een groot deel van de mindfulness-trainers heeft mindfulness wel degelijk een religieus karakter, voor henzelf, maar ze vertellen dat niet aan hun cursisten en dat is een taboe, of iets stiekems want met de met de mindfulness sluipt ook een mindfulness-religiositeit binnen. Bv "
Want het zou toch op zijn minst merkwaardig zijn als religie via de achterdeur onze samenleving weer binnenkomt terwijl veel mensen er om verschillende goede redenen juist afstand van hebben genomen? ... [T]oegang zou in principe alleen mogelijk moeten zijn via de voordeur – bewust, weloverwogen, uit vrije wil. Maar als wetenschap vermomde religie toelaten, dát zou taboe moeten zijn" (blz 61). Ook een zinnetje als "
Pioniers zoals Kabat-Zinn hebben volgens een uitgekiende strategie gewerkt aan het introduceren van mindfulnesscentra op universiteiten" (blz 87, onderstrepingen van mij. Joop R) midden in een tamelijk objectieve beschrijving à la Wilson van de verspreiding van mindfulness in Amerika vind ik pamflettistisch. Dat mag van mij hoor, maar de vermenging vind ik een beetje te verborgen.
Hoofdstuk
I, Mindfulness voor dummies opent van der Velde meteen de discussie: "
Staat de westerse wereld op levensbeschouwelijk gebied op de drempel van een nieuw tijdvak? Met de opkomst van mindfulnessmeditatie ...
... Mindfulness is volgens de ambassadeurs ervan als een medicijn tegen allerlei ziektes en een probaat middel tegen stress, die voor onze cultuur zo typerend en desastreus is. Mindfulness helpt arbeidsprestaties te verhogen, maakt gelukkiger, geeft ons een langer leven en is een krachtig instrument om de wereld te verbeteren. Volgens de ambassadeurs moet mindfulness daarom maatschappij-breed worden ingevoerd. In allerlei sectoren – zoals gezondheidszorg, bedrijfsleven en overheid – zijn mindfulnessadepten hiermee bezig. Met hoegenaamd verrassend resultaat." (pag 9)
"
De claim dat mindfulness neutraal, wetenschappelijk en niet-religieus is, klopt echter niet." (p 10) Maar is die claim er dan? Mij was die nooit zo opgevallen. Het antwoord daarop is heel slim: "
Discussie over het bestaan van religieuze kanten is voor de meeste beoefenaars echter taboe." (pag 10) Door het taboe-karakter zie ik (en velen met mij) het religieuze in de mindfulness niet. En sociaal-wetenschappelijk is het lastig te bewijzen dat iets niet een taboe is: de stelling falsifiëren bewijst het gelijk van de stelling. Maar wel een boeiend beginpunt van een discussie.
Hoofdstuk
II, De reli-erfenis gaat over de claim van het 'niet zweverig zijn van de mindfulness, een claim waardoor het religieuze karakter ook ontkend wordt.
Hierin gaat hij dieper in op de aard van het boeddhisme. Helaas te weinig de verschillen tussen de diverse boeddhistische tradities en scholen van een traditie onderscheidend. Op pagina 21 en verder beschrijft van der Velde de (Aziatische) vipassana, maar alleen de Goenka-vorm daarvan die hij zelf ervaren heeft; dat de Mahasi-style nogal anders is, vermeldt hij in het geheel niet.
Op pagina 26 staat: "
Er leeft een breed geloof in boddhisattva’s, in het idee dat er mensen zijn die bijna verlicht zijn, maar niet de allerlaatste stap zetten en terugkeren in onze wereld om anderen te helpen zich uit het lijden te bevrijden, en uiteindelijk ook verlicht te worden." We hadden het toch over vipassana, als onderdeel van de Theravada? Daarin speelt het boddhisattva-ideaal nauwelijks een rol: wel graag tradities helder onderscheiden.
Een beauty staat op pagina 30: "
Waarom je gelukkig wilt zijn? In geen enkel boek over mindfulness vind je reflectie hierover terug. Geen discussie over het zo diepzinnige boeddhistische lijdensbegrip, geen filosofisch pleidooi voor het streven naar geluk. Geen discussie over een typisch boeddhistische uitspraak zoals: 'Er zijn geen ketenen voor hen, bij wie niets geliefd of ongeliefd is.' Diepere vragen over acceptatie, lijden en geluk zijn voor veel mindfulnessbeoefenaars kennelijk irrelevant, blijkt uit een rondgang door een grote stapel mindfulnessboeken. Sterker nog, zulke belangrijke vragen worden systematisch vermeden."
Hoofdstuk
III, Waarom mediteren? beschrijft op welke gebieden mindfulness zoal werkt. Dat zijn er veel, blijkt ook uit effectonderzoek.
Hij relativeert m.i. terecht dat het aanwijzen van veranderingen in de hersenen die het gevolg zijn van meditatie; want dat bewijst niet veel: elke herhaalde activiteit leidt tot veranderingen in de structuur van de hersenen.
Ook zegt hij: "
Veel onderzoekers zijn uitermate optimistisch over het resultaat. Mindfulness is ‘evidence based’, stelt Anne Speckens, een Nijmeegse hoogleraar psychiatrie die mindfulness inzet tegen depressie en angststoornissen. De effectiviteit is gemeten en wordt groot bevonden, en dat is volgens haar een keihard criterium voor de legitimiteit ervan. De bewijzen staan alleen niet zo vast als voorstanders claimen. " (pag 49) Deze relativering krijgt de nodige onderbouwing.
"
In een artikel over de werking van de meditatie waarbij je in gedachten liefdevolle intenties uitspreekt, ontbreekt de (voor de hand liggende) verwijzing naar gebed – waar al heel veel onderzoek naar is gedaan. Waarschijnlijk omdat die associatie als een smet wordt gezien." (pag 50/51). Koert heeft het hier kennelijk over
metta-meditatie. Ik vind de relatie helemaal niet voor de hand liggend, de bewijslast dat dit wel zo zou zijn ligt niet bij de ontkenner maar bij de steller van deze overeenkomst. Bovendien is metta-meditatie wezenlijk iets anders dan mindfulness!
Van der Velde overschat hier en daar de mogelijkheden van wetenschappelijk onderzoek: op pagina 52 maakt hij bijvoorbeeld twee opmerkingen over gewenst onderzoek:
"
Er zou empirisch onderzoek moeten gebeuren naar vragen zoals of mindfulness gedachten onderdrukt of wil leren juist dit onderdrukken op te geven, en of het objectiveren van vervelende gevoelens – er is boosheid – goed is of juist niet voor het verwerken ervan. Hoe gaan deze processen precies in zijn werk? Zulk onderzoek gebeurt bijna niet."
En: "
De Jong over het niet onderzoeken van de boeddhistische achtergrond van mindfulness: 'Jammer dat ze dat niet als een te onderzoeken uitdaging zien.' " (Onderstreping door mij, JR)
Deze uitdagingen spreken me aan, ik heb me veel met onderzoek en vooral met het formuleren van onderzoeksvoorstellen beziggehouden (lang geleden). Maar bij geen van beide suggesties kan ik me, na lang nadenken, welk type onderzoek dan ook voorstellen.
Hoofdstuk
IV, Geen gezweef, hoor! gaat over de bezwering (zo brengt de auteur het) van mindfulness-trainers en ambassadeurs dat mindfulness echt 'geen gezweef' is.
Hij gaat in op het taboe-karakter daarvan: "
Maar dat heeft iets krampachtigs: de religieuze kant verzwijgen, roepen dat ‘er niks zweverigs aan is’, en een discussie over de wenselijkheid of onwenselijkheid van religieuze elementen in mindfulness uit de weg gaan. Dit omdat er een maatschappelijk taboe op rust. " (pag 60)
Ik krijg de indruk dat hier een probleem van christenen geprojecteerd wordt op het boeddhisme. Heeft van der Velde wel in de gaten dat veel boeddhisten het boeddhisme 'geen religie' noemen, maar een filosofie? En dat nog meer beoefenaren van de vipassana en zen dat doen?
Het concept 'religie' zelf is een Westers-christelijk begrip; zelf noemt men wat men beoefent eenvoudig 'de Dharma' (of 'Dhamma'in het Pali). Met (bij velen) transcendente aspecten, dat wel.
"
Er zijn niveaus bij meditatie die in het algemeen en bij mindfulness in het bijzonder opgaan. De eerste is het opbouwen van concentratie, meestal door je aandacht te richten op de ademhaling. Er wordt ten tweede geprobeerd het bewustzijn te verruimen door aandacht te krijgen voor kleine zaken waar je normaliter aan voorbij gaat. Dit kan ten derde leiden tot zelfinzicht.
Tot hier toe hebben we het vooral over niveau een, twee en drie gehad. Je kunt, zoals veel propagandisten van mindfulness, doen alsof mindfulness slechts de eerstetwee omvat, en voor gevorderden wellicht ook zelfinzicht in het vooruitzicht stellen, maar binnenskamers gaat men veel verder. Daar gaat het ook om niveaus die we traditioneel religieus noemen. Zonder daar echter open en eerlijk over te zijn. " (pag 64)
Dit lijkt me nogal een sleutelpassage in het boek, en ik begrijp hem niet. De nummering, één, twee en drie niet en ook het (bijna geheime, esoterisch) vierde religieuze niveau niet.
Waar ik stevig tegen aan moet is: "
Volgens Maex, die zich zenboeddhist noemt, is er geen wezenlijk verschil tussen de methodes van mindfulness, vipassana en zenboeddhisme. 'Is dat verschil er wel, dan is dat een aberratie' " (pag 68). Tegen Maex en tegen van der Velde. Want ik zie het verschil tussen vipassana en zen juist wel; de instructies die de mediterende krijgt, zijn fundamenteel verschillend; wat 'Verlicht' zijn in kan houden, wordt heel verschillend ingeschat; en 'niet-weten' c.q. 'onwetendheid' wordt heel ander gewaardeerd. Ben ik dan een aberratie?
Van der Velde probeert zijn gelijk t.a.v. de verborgen religiositeit van de mindfulness te bewijzen door Kabat-Zinnte te citeren: "
Hij stelt dat je door te mediteren een zodanig zicht kunt krijgen op de werkelijkheid dat je haar tot in de essentie doorziet. De essentie is haar ‘heelheid’. Over wat heelheid precies inhoudt, is Kabat-Zinn vaag – kan hij niet anders dan vaag zijn. Heelheid duidt namelijk op een veronderstelde uiteindelijke dimensie van de werkelijkheid die in wezen transcendent is – het begrip schiet tekort. " (pag 75)
Dit is een nogal romantische invulling van boeddhisme. Ik raad iedereen deze analyse aan:
Thanissaro - Buddhist Romanticism . En ook
Chapman - Mindfulness crisis
In hoofdstuk
V, De mindfulness-golf geeft van der Velde nuttige informatie over de omvang van 'de golf': groot en snel gestegen, zowel in de gezondheidszorg als het bedrijfsleven.
Het is een korte versie van 'Mindful Netherlands' naast het '
Mindful America ' van Jef Wilson.
Een interessante uitspraak: "
Door meditatie kun je het innemen van een metaperspectief oefenen en verstevigen. Het sluit goed aan bij de manier waarop velen tegenwoordig ook buiten meditatie naar de werkelijkheid kijken.3) Vanuit een metaperspectief kijken ze naar zichzelf en constateren bijvoorbeeld dat ze zinzoekers zijn. In plaats van een antwoord te zoeken op zinvragen zien ze zichzelf worstelen als zinzoekende wezens." (pag. 90)
Verder aandacht voor het boek '
Mindfulness in the Marketplace ': gaat m.i. beetje over randfiguren binnen de mindfulness, die de wereld willen verbeteren: Ritskes-typen.
Hoofdstuk
VI, Mindfulstress, komt minder geïnspireerd over, zowel de geïnvolveerd in de mindfulness als de boosheid over de mindfulness-beweging is weg,
over blijft de ironie.
Ik kan dit hoofdstuk samenvatten door de titels van de paragrafen op te sommen:
Jij moet rechtop zitten; Archaïsche moraal; De armoede van het hier en nu; Weg met afdwalen; Gij zult niet multitasken. Volgens mij is de rode draad hier het bezwaar tegen mindfulness als onderdeel van de
zelfhulp-bedrijfstak. Terecht, maar als ik dit lees, denk ik: nou en?
In hoofdstuk
VII, Gewapende mindfulness, is de auteur weer beter op dreef. Hier met bezorgdheid over het gebruik van mindfulness(trainingen) voor niet verheven en soms ongewenste doelen. Zeker als zulke trainingen (met hun onvermijdelijke ingebouwde religieuze dimensie) aan werknemers en militairen. Ook hier leunt hij hier weer sterk op Edel Maex, die hij met instemming citeert: "
Een bedrijf dat mindfulness inzet om de productie te verhogen en vervolgens op personeelskosten bezuinigt, is onethisch bezig. Het handelt tegen de kern van mindfulness in – compassie met de medemens." (pag 131, onderstreping door mij, Joop R.) 'Kern'? Je moet al een beetje compassie hebben als je begint te mediteren en ook wel een beetje proberen dat te versterken; en wat meer compassie kan een resultaat van zo'n meditatie-sessie zijn; maar 'compassie' is niet de hoofdvoorwaarde, niet het hoofddoel, laat staan de kern.
Over de zaak Mettavihari, d.w.z. zijn misbruik
plus het zwijgen daarover. Hij vervolgt daarover met : "
Dit komt neer op ‘het vermoorden van de boeddha’, stellen sommigen met lede ogen vast. Volgens een oud gezegde moet je de boeddha doden als je hem tegenkomt. Dit wordt op allerlei manieren uitgelegd, zoals dat als je denkt verlicht te zijn, je dat idee onmiddellijk moet ontmaskeren. " De uitdrukking 'vermoord de Boeddha' is typisch Zen, het zou niet in het hoofd van een Theravada/vipassana-beoefenaar op komen, zo iets te zeggen.
In de slotparagraaf '
Krompassie ' (ik houd niet van woordspelingen) van dit hoofdstuk komt Maex ook weer uitgebreid aan het woord. "
Aan goede mindfulness is volgens Maex liefde inherent. Lukt het niet dit op te roepen, dan heb je niet goed gemediteerd ... Volgens Maex is het mededogen dat we in ons hebben een natuurlijk gegeven. Dat zou mooi zijn, maar het is enigszins naïef omdat het uitgaat van een door veel mensen, inclusief mijzelf, beleden ideaal." (p 135)
'Naïef' dat vind ik ook, maar meer dan dat: ik vind het
onjuist. Vipassana en in mijn opvatting dus ook mindfulness is er niet alleen voor positief ingestelde romantische mensen, maar ook voor nerds, ergens in het autistisch spectrum; en er hoeft niet alleen gestreefd te worden naar het cultiveren van mooie gevoelens zoals 'liefde'; in de meditatie mogen alle gevoelens (en fysieke pijnen en andere zaken) naar boven komen maar ook lelijke zaken, daar probeer je onbevooroordeeld tegenover te staan.
In de volgende pagina's noemt van der Velde steeds meer de nadelen en gevaren van het naïeve standpunt, ook als hij het mindful (?) zwaardvechten van Aris analyseert. (En terecht, vind ik)
Als dit stapsgewijs een heel andere inschatting maken dan Maex opzet is van van der Velde, dan zou ik het
dialectisch noemen. In ieder geval lijkt hier de nuchtere Hollander met achtergrond dat de mens tot het kwade geneigd is het te winnen van de Vlaming die vanuit een vriendelijke katholieke cultuur liefde en de natuurlijke goedheid van de mens stelt.
Hoofdstuk
VIII tenslotte,
Flirten met Mindfullness bevat in mijn beleving het eigenlijke doel van het boek, dat is van Koert van der Velde: "
Mindfulness is dus onderdeel van een grotere culturele verandering, die het religieuze vacuüm dat in het Westen na de teloorgang van het christendom is ontstaan, toch weer min of meer religieus weet op te vullen. " (pag. 151). Mij niet gezien. Wat nou vacuüm?
Z'n methode lijkt dezelfde als in vorige hoofdstuk: hij citeert Edel Maex uitgebreid, lijkt met hem mee te gaan maar neemt uiteindelijk afstand: "
Hier zien we helaas toch weer de drang tot voor waar houden van een religieus beeld. Je moet toch weer iets geloven, namelijk dat de beleving van ‘heelheid’ de uiteindelijke waarheid over het leven is. Dat geloof is impliciet, want Maex zegt te hebben afgerekend met geloof en vindt dat iedereen, in ieder geval alle mindfulness-beoefenaars, dat ook zouden moeten doen. En daarmee impliceert hij – weliswaar vast ongewild – dat andere mogelijke religieuze invullingen minder waard zijn. Hij neemt één scenario als het enige, terwijl er veel meer visies mogelijk zijn. " (pag. 144)
De strekking van z'n vorige boek '
Flirten met God ' wordt hier toegepast op de (gevorderde) beoefenaar van mindfulness, d.w.z. die zou dat moeten doen.
Over elke zin van dit hoofdstuk zou ik wel met de auteur in discussie kunnen gaan, maar dat doe ik niet. Niet alleen vanwege de noodzakelijke lengte of vanwege mijn luiheid. Maar vooral omdat centraal de term
'agelovige ' staat, en net als bij atheïst is dat een negatieve definitie, een definitie , een frame bedacht door een ander (gelovige?, theïst?). Ik definieer mezelf liever zelf, in m'n eigen termen. En dan kom ik dicht bij wat Stephen Batchelor schrijft in zijn recente boek 'After Buddhism'. Het laatste hoofdstuk daaruit, dat ik nog aan het bestuderen ben, heet '
A Culture of Awakening '. En de laatste van de '
Ten Theses of Secular Dharma ' (
bron hier ) luidt:
"
10. A practitioner of the dharma aspires to nurture a culture of awakening that finds its
inspiration in Buddhist and non-Buddhist, religious and secular sources alike. ".
Is dat religieus? Ik ben niet zo van die term, niet vanwege een of ander jeugdtrauma maar omdat 'religie' voor mij ook
zingeving betekent, en ik steeds weer ontdek dat mijn gevel en mening is:
wijs blij dat het leven geen zin heeft.
Maar de beoefenaar van mindfulness (a la Kabat-Zinn) moet na lezing van dit boek zelf maar bepalen of hij of zij religieus door het leven wil gaan.
=======================================================================
Een aantal van de punten uit deze boekbespreking werk ik hieronder verder uit, nog subjectiever dan de bespreking (uiteraard) toch al was.
Als eerste thema: het benadrukken van verschillen, het kunnen onderscheiden.
(1)
Over welk boeddhisme hebben we het eigenlijk ?
De mindfulness waar we het hier over hebben is de set methoden ontwikkeld door in de eerste plaats Kabat-Zinn. Het heeft meerdere wortels, één van de meest belangrijkste daarvan bij hem en bij anderen die die methoden werden hebben ontwikkeld, is de
vipassana.
Een, eigenlijk twee meditatie-methoden ontwikkeld in het begin c.q. in het midden in de 20e eeuw in Birma; de eerste - die door
Mahasi Sayadav - nadrukkelijk als onderdeel van (de religie) Theravada-boeddhisme; de tweede - die door
Goenka - wat verhuld.
In dit licht is het vreemd dat van der Velde de Zen-boeddhist (tevens mindfulness-trainer) Edel Maex zoveel aan het woord laat, en vipassana-leraren zoals Jotika niet. Ook niet de Amerikaanse leraren insight meditation zoals Sharon Salzberg, Jack Kornfield en Joseph Goldstein. Van de vipassana gaat hij (het onderscheid niet makend) alleen op de Goenka-vorm in.
In Bijlage 2 geef ik de resultaat van de telling hoeveel keer namen van centrale begrippen en personen uit de vipassana/mindfulness in 'Geen Gezweef' voor komen, ook de ontbrekende!
Ook is het in dit licht vreemd dat van der Velde nogal wat aandacht besteed aan de martial arts van ene Aris. Ongetwijfeld moet men mindful met zwaarden omgaan, maar dit heeft toch niets met mindfulness, de methode, te maken?
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(2)
Boeddhisme ←→ Mindfulness; oorzaak ←→ gevolg
Hoewel de mindfulness-beweging maar een klein beetje met de farmaceutische industrie vergeleken kan worden, toch de metafoor van '
het werkzame deel ': van planten waarvan al eeuwen de helende werking bekend is, wordt het 'werkzame deel' gezocht en chemisch geanalyseerd. Vervolgens wordt dit molecuul gesynthetiseerd en als medicijn in de handel gebracht. 'Veel beter als het originele plantenextract want gestandaardiseerd en zuiverder' (en veel duurder). De plant wordt als zijnde oninteressant terzijde gegooid.
Een vraag die mij wel eens bezig houdt:
Wat blijft er over van de vipassana (meer en meer te noemen 'inzichstmeditatie') als onderdeel van de beoefening van het Achtvoudige Pad, nadat de mindfulness over 10 à 25 jaar de interesse niet langer meer heeft?
Of dit ook degenen actief in de mindfulness-beweging bezig houdt, mogelijk niet; of als ze er wel iets over zeggen, is het vanuit een (volgens mij) bij mindfulness horend 'positief denken': dat het een verrijking blijkt te zijn. Van der Velde spreekt in dit verband - niet vanuit de invalshoek vipassana maar vanuit de invalshoek mindfulness - over een '
religioserende tendens' van (gevorderde) mindfulness-beoefening; zie pagina's 70 en 118 van zijn boek. Of ik daar zo blij mee ben? Ik ben niet zo van een positieve religie.
=======================================================================
Mindfulness, ethiek en religiositeit: twee thema's
(1)
Hoe zit het met de relatie tussen mindfulness en ethiek ?
Is mindfulness puur een seculiere techniek, gericht op het cognitieve functioneren van de mens? Is met de transformatie vipassana --> mindfulness de ethische dimensie losgelaten? Kan dat eigenlijk wel, is de ethiek niet ingebouwd in de vipassana, '
embodied' zoals Grossman (zie Bijlage 3) het beschrijft?
Voor mij wat lastig te beantwoorden omdat in mijn opvatting de vipassana zelf, de Westerse inzichtsmeditatie dan, zelf niet veel ethiek meer in zich heeft, zoals ik een
hier en
hier schreef.
Daarin merkte ik o.a. opdat twee typen ethiek onderscheiden worden (door bv leraren):
a. De (traditionele, discipline-gerichte)
vijf gedragsvoorschriften in het dagelijks leven;
(of acht in vipassana retraites): Niet doden, niet stelen, geen seksueel wangedrag,
niet liegen/kwaadspreken, geen alcoholische dranken of verdovende middelen.
b. De zachte
positieve ethische attitudes zoals liefdevolle vriendelijkheid, mildheid,
compassie, mededogen. Ook 'wijsheid' wordt hier soms toe gerekend, maar
dat is m.i. geen trainbare attitude maar een resultaat, een geschenk.
Het is verbazingwekkend dat Mahayana-auteurs automatisch en alleen aan de zachte, de lieve attitudes, met name compassie, denken als het over ethiek gaat. Die attitude wordt de mediterende dan geacht al te hebben (een soort Boeddha-Natuur, al wordt die term in de mindfulness natuurlijk vermeden). Edel Maex is hiervan voor mij een duidelijk voorbeeld.
Daar staat tegenover dat Theravadins automatisch primair aan de discipline-gerichte ethiek denken, de laatste jaren steeds meer gecombineerd met de Brahmavihara liefdevolle vriendelijkheid (metta) en compassie (karuna): géén voorschriften, géén attitudes, maar geestestoestanden die men probeert te bereiken in en door de meditatie.
Voor wie zich meer in het thema 'mindfulness en ethiek' wil begeven: in Bijlage 4 geef ik een aantal belangrijke maar moeilijke artikelen weer; de discussie wordt stevig gevoerd (in Amerika).
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(2)
Is mindfulness toch wel een religie? ; oftewel:
Heeft de mindfulness-beweging religieuze trekken?
Wat is 'religie'? Zie bv
Wikpedia , ik prefereer de benaderinng van Mircea Eliade, '
die de nadruk legt op het hunkeren naar perfectie die niet van deze wereld is, de zoektocht naar zin en betekenis en het zoeken naar patronen in de mythologie ...')
Nee, zeggen de hardcore mindfulness-trainers, met name die in de reguliere gezondheidszorg.
Toch wel, stiekum zegt van der Velde. Nog explicieter dan in z'n boek zegt hij dit in
'NieuwWij'
"
Voor hele volksstammen is mindfulness eigenlijk wetenschappelijk bewezen religie. Ze zijn diep
gelovig, maar hebben dat niet door". Een heel onwetenschappelijke ongefundeerde opmerking.
Ja, is het antwoord van
Wilson, niet een Aziatische, maar een Westerse, althans Amerikaanse !
Zie mijn
bespreking van 8 maart van zijn boek.
Ja, is ook het antwoord van Jessie Sun, maar impliciet. Haar overigens neutrale overzichtsartikel over ('
Mindfulness in Context ') heeft als conclusie o.a. dat de populariteit van het concept mindfulness het resultaat is van '
strategische oversimplificatie' en het her-framen van mindfulness als een geseculariseerde en instrumentele techniek. Ze rondt haar conclusie af met:
"
Het mainstream worden van mindfulness heeft op zijn beurt een meer kritische en reflecterende discussies op gang gebracht over de vraag of dit een aanpassing van het boeddhisme zelf betekent, met de zorgen en beloften die dit met zich mee kan brengen ... Alleen de tijd zal leren of de seculiere mindfulness haar transformatieve potentieel zal realiseren, maar de deur staat weer wijd open, klaar om de mogelijkheid van veelbelovende ontwikkelingen te verwelkomen.
Daarom ben ik dolblij om te zien hoe deze voorzichtige nieuwe discours blijft evolueren, en om te zien hoe het proces mogelijk meer wijsheid, mededogen en bewustzijn in de wereld bevordert. "
Welhaast
messianistisch, zou ik zeggen.
=======================================================================
Een klokkenluidersregeling ten aanzien van seksueel misbruik
Het adoreren van de leraar en (ik zie een verband tussen die twee) het seksueel misbruik door een leraar komt in 'Geen Gezweef' kort aan de orde.
Ik neem aan dat het ook in de seculiere mindfulness gebeurt of in ieder geval kan gebeuren.
Het is goed dat een toenemend aantal sangha's een 'Ethische Code' heeft, zoals nu ook
SanghaMetta
Maar ontbreekt nog iets aan. Het
thema van het misbruik komt hierin aan de orde maar het thema van het zwijgen niet.
SanghaMetta koppelt de code aan de derde van de vijf leefregels: '
3. Afzien van seksueel ongeoorloofd gedrag. Dit geldt voor iedereen.'
In het verlengde daarvan stel ik voor het
thema van de zwijgcultuur aan de orde te stellen door aan te haken bij de vierde van de vijf leefregels: '
4. Het vermijden van onjuist spreken. '
De strekking daarvan: Het is gewenst dat voor iemand die weet heeft van een seksuele relatie tussen leraar en leerling verschillende wegen open staan om het 'juiste spreken' daarop toe te passen. Zo iemand is, als hij/zij integer met de kennis oom gaat, in feite een
klokkenluider. Allereerst dient er een mogelijkheid te komen, dit (vertrouwelijk) in de eigen sangha aan de orde te stellen. Maar daarachter dient er daarvoor een '
klokkenluidersregeling ' gemaakt te worden. Niet op sangha-niveau, maar landelijk; misbruik komt in alle vormen van boeddhisme voor!
Naast 'het juiste spreken' en het 'onjuiste spreken' en 'het juiste zwijgen' is er immers ook het '
onjuiste zwijgen '. Wellicht kan ik degenen die twijfelen aan de noodzaak van het kunnen 'klokkenluiden' hiermee overtuigen: bij het ontbreken ervan is de kans groot dat er geroddeld wordt over het misbruik; en 'roddelen' is evident onjuist spreken en evident onheilzaam. En er is jarenlang geroddeld, zowel in de zaak Mettavihari als in de zaak van Zen Amsterdam etc.
Verder lijkt het me mogelijk niet alleen seksueel misbruik maar ook
financieel wangedrag van een leraar of een bestuurslid aan de orde te stellen, alsmede ontstane financiële afhankelijkheid tussen leraar en leerling. Wellicht kan dit in dezelfde regeling.
Update 9 december
"
In Katlijk en Oudehorne, gemeente Heerenveen, vindt jaarlijks in de periode van 21 t/m 31 december een bijzonder oud volksgebruik plaats, het zogenaamde ‘Sint Thomasluiden’.
U kunt HIER even luisteren hoe dat klinkt."
=======================================================================
Conclusie
'
Geen Gezweef ' is boeiend en informatief maar vertoont ook een gepreoccupeerdheid van de auteur met de vermeende verborgen religiositeit van mindfulness-trainers. En meer gericht is op zen à la Maex dan op vipassana à la Mahasi.
Mijn vermoeden is dat de hype-kant van mindfulness haar langste tijd heeft gehad en dat mindfulness één van de methoden blijft die een GGZ-hulpverlener soms, met een specifiek indicatie-gebied zal blijven hanteren, naast andere methoden, als maatwerk.
Mindfulness als een soort religie voor agelovigen: dat zie ik niet gebeuren. Van der Velde wil een discussie over deze pamfletkant van z'n boek: ik heb hierbij een kleine bijdrage daaraan geleverd en hoop op voortzetting van deze discussie. En er meer onbevangen onderzoek komt.
De toekomst van de inzichtsmeditatie in Nederland, voorheen bekend als vipassana, blijft ongewis. De kans dat die verder marginaliseert neemt toe naarmate de smaakmakers van deze beweging langer nalaten met een
echt antwoord op de Mettavihari-crisis te komen.
De hamvraag is of van loutering - bij de Mettavihari-leerlingen - sprake is? En dat er duidelijkheid komt over de moreel en spiritueel ongeldige '
transmissie ' van het leraarschap door Mettavihari in 2006. Mogelijk biedt een bijeenkomst volgende week duidelijkheid en kans op verandering.
=======================================================================
Bijlagen Alle vertalingen Engels
→ Nederlands zijn van mij; Joop R.
=======================================================================
BIJLAGE 1
Een '
Onderzoek naar de effectiviteit van Mindfulness '
Een uitgave (uit 2010) van het 'PLATFORM AANDACHTTRAINING'. Bron:
hier
Wat ik bedenkelijk vind is dat er in dit overzicht geen enkele negatief resultaat voorkomt, geen thema waarin mindfulness niet werkt of zelfs negatief werkt, geen contra-indicaties.
Dit is niet geloofwaardig.
"
Rachel van der Meulen (Universiteit van Amsterdam), Rob Brandsma (Centrum voor Mindfulness Amsterdam)
Er zijn honderden studies gepubliceerd over de effecten van mindfulness. Hieronder vind je een overzicht, onderverdeeld naar thema.
Het effect van Mindfulness is de afgelopen 25 jaar veelvuldig wetenschappelijk onderzocht. Inmiddels zijn er honderden studies gepubliceerd over de effecten van mindfulnessinterventies. Onderzochte mindfulnesstrainingen zijn onder andere de mindfulness-based stress reduction (MBSR), de mindfulness-based cognitive therapy (MBCT) en de dialectical behaviour therapy (DBT). Hieronder worden de resultaten van de belangrijkste studies en overzichtstudies weergegeven.
Samenvatting
Onderzoek laat zien dat mindfulness effectief is zowel in een “normale” populatie als bij groepen in een therapeutische setting. Mindfulness zorgt voor een hogere kwaliteit van leven en brengt positieve veranderingen teweeg in cognitief en neurobiologisch functioneren. Tevens transformeert mindfulness de manier waarop iemand naar zichzelf en naar de wereld kijkt en daar vervolgens op reageert. Deze brede werkzaamheid zorgt ervoor, dat mindfulness toepasbaar is bij een grote verscheidenheid aan problematiek. Verschillende onderzoeken tonen aan dat mindfulness positieve veranderingen teweeg brengt bij een grote hoeveelheid verschillende psychische stoornissen en medische condities. Mindfulness is bij de behandeling van bepaalde problematiek zelfs superieur aan andere behandelmethoden. "
=======================================================================
BIJLAGE 2
Aantal malen dat een woord voor komt in 'Geen Gezweef!'
Religie/religieuze 259 x
(Edel) Maex 50 x
Kabat-Zinn 38 x
vipassana 36 x
ademhaling 23 x
compassie 23 x
mededogen 19 x
liefde 15 x
zen 14 x
Thich Nhat Hanh 10 x
Goenka 9 x
concentratie 8 x
ethisch 7 x
ethiek 4 x
moraal 4 x
religioserende 3 x
Barendrecht 3 x
registreren 3 x
5 voorschriften 2 x
Theravada 1 x
bewonderen 1 x (Thich N.H)
Goldstein 1 x
Kornfield 0 x
Mahasi 0 x
label 0 x
benoemen 0 x
Jotika 0 x
Pandita 0 x
Gunaratana 0 x
Frits Koster 0 x
Salzberg 0 x
JohanTinge 0 x
Chris Grijns 0 x
=======================================================================
BIJLAGE 3
Mindfulness: Awareness Informed by an Embodied Ethic
door
Paul Grossman
Hier te vinden
"
Samenvatting
De westerse psychologie, psychotherapie en geneeskunde hebben onlangs praktijken omarmd, die gericht zijn op het kweken van een bepaald soort aandachtigheid (Engels: 'awareness'), genoemd mindfulness. Uit de context gehaald van zijn boeddhistische psychologische, filosofische en religieuze oorsprong, hebben de definities van mindfulness in de westerse wetenschap louter verschijnselen van aandachtigheid en cognitie benadrukt.
Hier wordt (echter) mindfulness beschreven als een daad van belichaamde ethiek, diep zittend in het weefsel van het boeddhistische epistemologische en ethische systeem, een systeem gericht op het begrijpen van het ervaren en het verlichten van lijden. Het type van moment tot moment bewust zijn van de waargenomen ervaring, karakteristiek voor mindfulness, vereist het bevorderen van attitude-kwaliteiten van goedheid, geduld, tolerantie, vrijgevigheid, compassie en moed: anders raakt men verloren in analyse, oordelen en/of herkauwen. Samen vormen deze en soortgelijke welwillende attituden een systeem van ethische waarden, volledig congruent met boeddhistische ethiek. Het bereiken van een dergelijke houding tijdens mindfulness-beoefening wordt vaak geassocieerd met een ervaren gevoel van mentaal en fysiek welbevinden (d.w.z. belichaming, Engels: 'embodiment'), mogelijk zelfs onder onaangename omstandigheden.
Op deze wijze is mindfulness zelf een beoefenen van het voeden en ontwikkelen van openhartige, gulle, ethische waarden; en, daarmee verbonden, het begrijpen van het ervarene.
Binnen dit kader kan mindfulness worden gedefinieerd als een daad van onbevooroordeelde, openhartige, gelijkmoedige ervaring van alle waarneembare gebeurtenissen en processen zoals ze zich ontvouwen van moment tot moment. "
Opmerking: als ik Grossman goed begrijp, zou ik 'Embodied Ethic', letterlijk 'belichaamde ethiek', naar zijn intentie vertalen als '
Ingebouwde Ethiek '. Zoals Grossman in de conclusie van z'n artikel zegt: "
It is embodied because it is no abstraction: we feel it in our bodies and our minds.
A spectrum of integrally related ethical qualities—kindness, compassion, equanimity, tolerance, generosity, courage, just to name a few—becomes associated with the physical and mental perception of a special state of eudemonia (Ned.: staat van gelukzaligheid)
, which for many people may have never or only rarely experienced before." Onderstreping door mij; Joop R
=======================================================================
BIJLAGE 4
Boeddhisme, mindfulness en ethiek: een in 2015 in Amerika gevoerde discussie
Traditional and Contemporary Mindfulness: Finding the Middle Path in the Tangle of Concerns
Lynette M. Monteiro, R.F. Musten, Jane Compson
Hier, eerste pagina's , en
Hier, inloggen op 'Academia' te vinden;
Reflectie op het artikel
"
Samenvatting
De hedendaagse mindfulness is uitgegroeid naar talloze seculiere en klinische programma's. Deze snelle groei heeft twee zware zorgen veroorzaakt bij de Boeddhistische gemeenschap: de juistheid van de basisteksten en de gevolgen van de niet expliciet opnemen van de ethiek als onderdeel van de leer. Specifieke problemen omvatten een mogelijke verzwakking van het concept van de juiste aandachtigheid en, daarmee samenhangend, het misverstaan van de bedoeling van mindfulness als een techniek voor de verlichting van de symptomen. Met betrekking tot de afwezigheid van expliciete ethiek in de teksten is de bezorgdheid geuit dat deze nalatigheid het risico van verkeerd begrijpen van de beoefening van mindfulness bevat, zodat ze meer kwaad dan goed doet.
Dit artikel onderzoekt de belangrijkste punten van kritiek door de Traditionele Mindfulness [de auteurs bedoelen de traditionele boeddhistische meditatie; Joop R]
gemeenschap geuit en beoordeelt de geldigheid van deze kritiek. De dialoog tussen de traditionele en hedendaagse mindfulness beoefenaars is een kans om de conceptuele integriteit van mindfulness-gebaseerde interventies (MBI's) met betrekking tot 'juiste aandacht' te onderzoeken, te beoordelen of MBI's de factoren bevat die verder reiken dan symptoom-behandeling, en nadenken over de kwesties met betrekking tot het onderwijzen van ethiek als onderdeel van een MBI-programma. Omdat ethiek in de Traditionele Mindfulness als een basis voor een meditatieve praktijk wordt gezien, wordt dit in detail onderzocht voor zijn potentiële bijdrage aan de MBI's. "
Dit artikel riep de nodige reacties op. Ik vermeld er een paar
'
Clearing the Muddled Path of Traditional and Contemporary Mindfulness:
a Response to Monteiro, Musten, and Compson '
door
Ronald E. Purser
Bronnen:
hier en
hier
'
What's Ethics Got to Do with It?
The misguided debate about mindfulness and morality '
door
Richard K. Payne
Bron:
hier
Met vervolgartikel van
Payne, inclusief een discussie met ethiek-deskundige
Justin Whitaker:
'
Narratives and trajectories: morality and meditation '
Bron:
hier
Een stevig artikel ook van
Ronald Purser :
'
Clearing the Muddled Path of Traditional and Contemporary
Mindfulness: a Response to Monteiro, Musten, and Compson '
Bron:
hier
Een weerwoord tenslotte van
Compson en Monteiro :
'
Still Exploring the Middle Path: a Response to Commentaries '
Bron:
hier of
hier
